Euskararen ezagutza eta erabileraren arteko aldea hizpide izan ohi da euskararen etorkizuna aztergai denean. Esate baterako, nork ez ditu entzun honakoak, edo oso antzekoak?: “oso gaizki goaz, ezagutza dezente igo arren erabilera ez baita urrutitik ere antzera handitzen”, “libre da euskara erabiltzea: beraz, erabiltzen ez bada dakitenek nahi ez dutelako da, ez beste ezerengatik”, “horra euskara gehiago erabiltzeko egin behar dena: neurri agintzaileak hartu eta erabiltzera behartu, Euskal Herrian gaude-eta”… Hain erraza eta sinplea balitz kontua! Ikuspegiok ez ditugu egokitzat onartzen, eta euskararentzat hil ala bizikoa den erabileraren kontuari buruz beste ikuspegi bat arrazoitzen saiatuko gara ondorengo lerroetan.
Azken hogeita bost urteotan Euskadiko Autonomia Erkidegoan sustatu eta burutzen ari den euskara biziberritzeko eta indarberritzeko prozesua hazkunde baten kronika da, oro har. Elebitasuna duela hogeita bost urte baino indartsuagoa da gure artean. Eusko Jaurlaritzaren IV Mapa Soziolinguistikoaren arabera:
– Gaur egun, herritarren %37,5k badaki ongi euskaraz, eta duela 25 urte %%22k bakarrik.
– Herritarren 2/3 ziren orduan erdaldun elebakarrak, gaur egun, ordea, %45 bakarrik dira euskaraz tutik ere ez dakitenak.
– 1981 urtean baino 12.470 biztanle gutxiago eta milaka etorkin gehiago, baina 325.000 elebidun gehiago bizi dira EAEn.
– Hamabost urtetik beherako herritarren %75ek badaki ongi euskaraz, eta duela 25 urte %20k bakarrik. Gaur egun ez dira gazte horien %10era iristen elebidun ez direnak, eta duela 25 urte %60k ez zekien deus euskaraz.
Hogeita bost urteotako bilakaerak gutxi gora behera modu berean jarraitzen badu, hogeita bost urte barruko euskal gizartean 55 urtez azpikoen %75-%80 elebiduna izango dela esatea ez da ameskeria, gertagarria den errealitatea baizik, nahiz eta ez den neurri berean izango elebidun, gure hizkuntza errealitatea asimetrikoa izango baita, ezbairik gabe. Hortaz, elebidunak, 1981ean biztanleriaren gutxiengoa izatetik 2031 urtean gehiengo zabala izatera pasako dira, eta, alderantziz, erdaldun elebakarrak gehiengo zabala izatetik gutxiengo izatera iritsiz. Sekulakoa da gertatzen ari den aldaketa, gizarte berdinkideagoa eta kohesionatuagoa eraikitzen lagunduko duen aldaketa, ezbairik gabe.
Begira diezaiogun orain erabilerari, erabilera baita hizkuntza baten bizi-indarraren berri ematen diguna. Euskara ez da salbuespen bat: horregatik, euskarak, hiztunak behar ditu, ez salbatzaileak. Hizkuntza bat erabiltzeko ezinbestekoa da neurri batean bederen “ezagutzea”, Pernandoren egia da hori; baina ezagutzeaz gain, ezagutzen dena “erabiltzeko aukerak eduki” behar dira eta, aukerak edukita ere, erabili egin “nahi” izan behar da.
Eusko Jaurlaritzaren IV. Inkesta eta IV. Mapa Soziolinguistikoko[i] datuen argitan, bi dira gure ustez nabarmendu beharko genituzkeen ondorio nagusiak: euskararen ezagutza ez ezik erabilera ere handitu egin da EAEn, nahiz eta ez den neurri berean hazi adin-talde eta eremu guztietan; bestetik, gaur egungo elebidunek ez dute lehen (1991n) elebidun zirenen proportzio berean erabiltzen euskara, edo beste hitzetan esanda, gaur egun elebidun direnek ez dute duela hamabost urte elebidun zirenek baino gehiago erabiltzen euskara. Beraz, erabileraren hazkundea ezagutzaren gehikuntzari zor zaio, ez elebidunek lehen baino gehiago erabiltzeari, hauek kasu batzuetan gehiago eta beste batzuetan gutxiago erabiltzen baitute, nahiz eta oro har erabilera-aukera gehiago izan eskura.
Beharrezkoa dugu aipatu berri ditugun bi ondorio nagusi horien zergatiak ahalik eta ongien ezagutzea, aurreiritziak alde batera utzita. Izan ere, erabileraren nondik norakoan jokatzen baitugu euskararen etorkizunaren partida. Hona lehen paradoxa: mutur batekoek ezagutzaren eta erabileraren arteko aldea euskararen etorkizunaz mezu apokaliptiko eta agoniazkoak plazaratzeko erabiltzen duten bitartean, beste muturrekoek alde hori bera euskararekiko gizarte-atxikimendua artifiziala edo gezurrezkoa dela esateko baliatzen dute. Paradoxa hori dela-eta, egin ditzadan bi baieztapen.
Lehen baieztapena: normala da, ez ona eta ez txarra, guztiz normala baizik, erabilera ez gehitzea ezagutzaren neurri bertsuan. Ezinezkoa da bestela izatea. Bigarrena: ezagutza eta erabilera ez dira berez areagotzen, bultza daitezke eta bultzatu egin behar dira (esate baterako,jakina da oso bilakaera diferentea izan duela euskarak 25 urteotan Iparraldean, Nafarroan eta EAEn, eta setakeriak lausotutako itsukeriaz bakarrik uka liteke hiru lurraldeetako bilakaeren arteko diferentziaren izateko arrazoi nagusia hain zuzen ere tokian tokiko lege-estatusa eta hizkuntza politika publikoa direla); baina guztia ez da legea eta plana, aitzitik, lege, diru eta plangintzen ondoan, hauek baino neurri handiagoan, herritarren atxikimendu librea da erabakigarria, eta hori beharko da aurrera egiteko.
Erabileran eragiten duten faktoreen artean honakoak nabarmenduko genituzke: hiztunen hizkuntza-gaitasun erlatiboa, eguneroko bizitzako harreman-sareetako hizkuntza(k), lehen hizkuntza(k), hizkuntzen erabilera-eremuak eta hizkuntzarekiko atxikimendua.
Kontuan hartzen badugu euskal hiztunen kopuruaren hazkundea euskaltegiei eta bereziki hezkuntza-sistemari zor diegula eta, zorionez, gazteen artean ere ez dagoela euskal hiztun elebakarrik, hots, euskal hiztun berri guztiak elebidun direla eta, beraz, bi hizkuntza (bederen) erabiltzen dituztela, horrexegatik bakarrik ere normala da ezagutza eta erabilera neurri bertsuan ez haztea, euskara ikasteak ez baitu esan nahi handik aurrera euskaraz bakarrik jardungo denik euskaldun berria.
Esandakoarekin batera komeni da ohar gaitezen elebitasunaren hazkundea batez ere fenomeno urbanoa dela, eta aldatu egin direla elebidunen ezaugarriak. Esate baterako, garai bateko elebidun gehienak oso euskaldunak ziren herri txikietan bizi ziren, eta adin-talde guztietako elebidun gehienek euskara zuten lehen hizkuntza. Egungo elebidun gehienak, aldiz, 10.000 biztanletik gorako hiriguneetan eta hiriburuetan bizi dira, hots, euskaraz ez dakiten herritar-kopuru altuenak dituzten udalerrietan, eta sekula ez bezala gaur egun adin-talde gazteenetan, 35 urtez azpikoetan, gaztelania dute elebidun gehienek lehen hizkuntza. Euskaldun berriak dira. Honek guztionek zuzenean eragiten du erabileran. Izan ere, etxeko hizkuntza gaztelania duten elebidun askoren eta gune erdaldunetan bizi direnez eguneroko bizitzan euskara erabiltzeko aukera gutxiago dituzten elebidunen euskara-gaitasuna gaztelaniaz duten gaitasuna baino murritzagoa baita, eta, ondorioz, gaztelaniara jotzen dute oso modu naturalean. Gaur egun EAEko elebidun guztien %40 da gaztelaniaz euskaraz baino hobeto moldatzen dela esaten duena, baina kopuru hori, gainera, %56ra igotzen da 16-24 urteko elebidunei dagokienean. Adin-talde gazte honetako elebidunen %21,6 bakarrik dira euskaraz gaztelaniaz baino gaitasun handiagoa dutela aitortzen dutenak.
Hori da gure elebitasun hazkundearen ezaugarri nagusietarikoa. Hezkuntza-sistemaren bidez ez balitz ezinezkoa zatekeen gertatu den hazkundea gertatzea hain urte gutxitan. Baina hezkuntzaren bidez bakarrik ezin da, edo beste hitzetan esanda, gure gizartearen luze-zabalean nagusiki hezkuntzaren bidez egindako berreuskalduntze prozesuak era honetako mugak ditu ezinbestean, eta gizarte-bizitzan presentzia minoritarioa duen hizkuntza baten erabilera areagotzea ezin da bete-betean egin goizetik gauera edo belaunaldi batetik bestera. Horregatik diogu normala dela ezagutzaren eta erabileraren artean aldea izatea.
Ildo berari jarraiki, merezi du kontuan hartzea lehen hizkuntzak eta gune soziolinguistikoak[ii] etxean erabiltzen den hizkuntza finkatzerakoan duten eragina. Lehen hizkuntza gaztelania bakarrik duten elebidunen %89k nagusiki gaztelania erabiltzen du etxean, eta %2,4k bakarrik nagusiki euskara. Aldiz, euskaldun zaharren %64k nagusiki euskara erabiltzen du etxean, eta %25,4k euskara eta gaztelania. Gune soziolinguistikoari erreparatzen badiogu, berriz, ikusiko dugu lehen gune soziolinguistikoan bizi diren elebidunen %88k nagusiki gaztelania erabiltzen duela etxean. Hirugarren gunetik aurrera bakarrik erabiltzen dute elebidunen gehienek nagusiki euskara etxean, %55k hirugarren gunean eta %71k laugarrenean.
Merezi du, bukatu baino lehen, gure elebitasun-prozesuan euskararen erabilerak daraman bilakaerari beste bi aldeotatik begiratzea, hots, adinaren eta eremuen ikuspuntutik. Gazteek, helduek, zaharrek… gero eta gehiago ala gutxiago erabiltzen dute euskara? Zertan edo non erabiltzen dute?
Hirurogeita bost urtetik gorakoen artean izan ezik, gainontzeko adin-talde guztietan gora egin du euskararen erabilerak azken hamabost urteotan. Gehikuntzarik handiena gazteen artean gertatu da: 16-24 tarteko gazteen %24k gaztelania beste edo gehiago erabiltzen dute euskara, eta 1991n %12 baino ez ziren euskaraz jarduten zuten gazteak. Oro har, adin-talde guztiak kontuan hartuta, 1991tik 2006ra bitartean zazpi puntu handitu da euskararen erabilera osoa, gaztelania beste edo gehiago edo gutxiagoko erabilera. Baina batez ere eremu formaletan gertatu da gehikuntza hori: osasun-zerbitzuetan, udaletxean, lan munduan eta banketxeetan. Lagunekiko eta seme-alabekiko harremanetan ere gehikuntza gertatu da, baina askoz apalagoa. Etxeko erabilera, ordea, mantendu baino ez da egin. Erabilera, beraz, esparru publikoan handitu da, herri-aginteen arauen eraginpeko esparruan; ez, ordea, esparrurik pribatuenean, etxeko salan eta sukaldean ez baita gehiago erabiltzen.
Biztanleria osoari erreparatu ordez elebidun direnei bakarrik begiratzen badiegu, ohartuko gara gaur egungo elebidunek duela hamabost urtekoek baino gutxiago erabiltzen dutela euskara etxean, gutxiago baita ere lagunekin, eta erruz gehiago zerbitzu publikoetan eta osasun-zerbitzuetan, eta zerbait gehiago seme-alabekin eta lankideekin.
Honezkero ondorio batzuk ateratzeko moduan gaudela uste dugu:
1.- Elebitasuna indartsu doa gorantz Euskadiko Autonomia Erkidegoan. Gorantz doa euskaltegiei esker, eta batez ere hezkuntza-sistemari esker. Aldi berean, ordea, euskararen presentziak oro har ahula izaten jarraitzen du gizarte-bizitzan, bereziki 15.000 biztanletik gorako udalerri gehienetan. Euskararen historian lehen aldiz elebidun gazteen artean gehienak dira lehen hizkuntza euskara ez dutenak, gaztelania baizik, eta elebidunen artean gehiago dira gaztelaniaz hobeto moldatzen direnak euskaraz baino. Era honetako hazkundeak bere mugak ditu, arau eta agindu bidez, edo goizetik gauera borondate hutsez, alda ezin direnak. Beste zenbait arrazoiren artean eta laburtu beharrez asko laburtuta horregatik diogu, normala dela erabilera ezagutzaren neurri bertsuan ez handitzea. Nola bestela lor zitekeen herritar elebidunen kopurua hazi den neurrian haztea hizkuntza batentzat hain gutxi diren urtetan? Ez dago kosturik gabeko hazkunderik.
2.- Aurrekoak dira, nolabait esateko, erabileraren bilakaeran eragiten duten faktore estrukturalak. Baina ez dira bakarrak, horiek bakarrik ez baitute esplikatzen guztia. Esan dugunez, esparru publikoan hazi da erabilera, hots, herri-aginteen bultzada zuzena gertatzen den eremuan; esparru pribatuan, ordea, ez da hazkunderik gertatu, hots, norberaren erabakia gailentzen den esparruan. Ondorioa bistan da: herri-aginteek jarraitu beharko dute euskararen ezagutza bermatzeko neurriak hartzen, eta euskararen erabilerarako aukera gero eta handiago eta sendoagoak sortzen. Ezinbestekoak dira herri-aginteen hizkuntza politika eraginkorra eta legezko babesa. Baina azken hitza ez ezik azken aurrekoa ere, lehena ez esatearren, herritarrak berak dauka: herritarraren hizkuntzarekiko atxikimendu librea eta leialtasuna dira erabilerarako ororen gainetik erabakigarri diren faktoreak, inola ere arautu ezin litezkeen faktoreak, hain zuzen ere.
Itsu izan nahi ez duen orok ikus dezakeenez, Iruñeko edo Paris aldeko politikak baino eragingarriagoak izan zaizkio euskarari azken hogeita bost urteotan Eusko Jaurlaritzarenak eta EAEko herri-aginte ezberdinenak. Euskararen erabilera bermatuko bada, ordea, politika eraginkor horiek bai, jakina beharko direla, baina herri-aginteen utzikeriarik eza ez ezik beste zerbait gehiago ere beharko da. Zerbait hori ez dago politikaren esku; hori gizartearen eta norbanakoaren atxikimenduaren esku dago. Inoiz baino euskal hiztun gehiago daude, inoiz baino euskaraz hazi eta hezitako jende gehiago eta inoiz baino euskara tituludun gehiago dago, milaka hiztun EGAren beraren jabe dira, unibertsitateko selektibitate-probak egiteko ikasleen % 55k euskara aukeratzen du, eta abar. Baina horietako askok eta askok beren arteko harreman ez-formaletarako euskararen ordez gaztelania hautatzen dutenean legearen eta plangintzaren bidez konpon ezin litekeen zerbaiten aurrean gaudela ohartu beharko ginateke. Etxeko salan edo sukaldean euskara erabiltzeko aukera edukita gaztelaniaren erakarmenak irabazten gaituenean, edo euskarazko hedabideei bizkarra erakusten diegunean alferrik jarriko gara herri-aginte ahalguztidunen arau eta plan mirarigileek arazoa konpondu zain. Arazoa hori baino konplexuagoa baita, hizkuntzarekiko atxikimendu librea sendotzean datzalako auzia. Chomsky-ren hitzak geureganatuz esango dugu, “ezin da hizkuntzen etorkizuna aurreikusi, herritarrek egiten dutenaren esku baitago”. Partida honetan euskararekiko atxikimendua indartzea da guri dagokigun jokaldia, eta hasteko badakigu euskararekiko atxikimendua handitzeak besteak beste euskara eta euskal hiztunen erkidegoa gero eta neurri handiagoan eta gero eta jende gehiagorentzat erakargarri egitea eskatzen duela. Hori nola egin? Beste artikulu baterako gaia da hori.
