Munduko hizkuntzen %90ek (!) baino hiztun gehiago ditu euskarak. Horien artean ez da txikia. Betidanik pega-pega eginda bizikide ditu gaztelania eta frantsesa (eta, gero eta gehiago, ingelesa). Hirurak munduko hizkuntzarik handien eta indartsuenetakoak. Horien aldamenean txikia eta gutxitua da, noski, gure hizkuntza.

Baina euskarak hainbat indargune ditu: historia luzea, biziraupenerako gaitasuna, aditu eta hizkuntzazaleen nazioarteko foroetan jakinmina pizteko gaitasuna, munduan zehar hizkuntza-biziberritze prozesuetarako eredu, itxaropen-erreferentzia, inspirazio-iturri… eta, batez ere, herritarren, hiztunen atxikimendua. Hiztunen estimazioak, hiztunen herri- eta hizkuntza-kontzientziak, gizartearen eta herri-aginteen bulkadak egiten du handi euskara, munduko hizkuntzen artean handietakoa bihurtzeraino. Horrek ekarri du euskara guraso euskaldunek gero eta gehiago transmititzea, guraso erdaldunak seme-alabek ikas dezaten arduratzea, historiaren une hauetan etxean nahiz eskolan, unibertsitatean edo enpresan, hedabideetan zein kulturgintzan edo administrazioan presente egotea, hizkuntza garatua eta modernoa izatera iristea, hazkuntza-bidean murgiltzea.

Ez daukagu ezkortasunaren negarretan amiltzeko motiborik. Ezta ere dena egina dagoelakoan autokonplazentzian lokartzerik, aurrerakada ez da-eta bere kasa etorriko. Asko daukagu egiteko “iraupena eta hazkuntza segurtatzen” jarraitzeko, hiztunak behar baititu euskarak, ez salbatzaileak. Inork ez dizkigu babak eltzetik aterako. Elkar hartuta anbizioz eta kementsu aritzea komeni zaigu, eta burutsu, garenaren neurriaz jabetuta, adostasun sozial-politiko zabalean, “amets eroak bazterturikan… bide on bat aukeratzen” asmatuz. Geuk egunerokoan erabilia izatea da euskararen bizi-indarra areagotzeko errezeta. Horretarako beharrezkoa dugu erabiltzeko aukerak zabaltzea eta jendearen buruak eta bihotzak irabaztea, “zuhur aukeratzen ez badugu bertan galduko gara”.

Nago horrelako zerbait dela txikiaren handitasunerako giltza, “eguneroko fruituaz eskuak bete ditzagun”. Komunitate- eta hizkuntza-kontzientziak elikatuko du aurrerantzean ere euskara: “zaharregia, txikiegia agian. Baina gurea, zurea, guztiona”.

Oharra: artikuluan “kakotx” artean ageri diren aipuak Koldo Mitxelena, Xabier Lete, Julen Lekuona eta Kirmen Uriberenak dira, hurrenez hurren.

*Atauniker elkartearen Nondik aldizkarian argitaratua (NONDIK, 47. zenbakia, 2024ko udazkena)

Duela bost hilabete, NONDIK aldizkariaren 2024ko udazkeneko zenbakirako (47 zenbakia) artikulu labur bat idazteko proposamena egin zidaten Atauniker Kultur Elkarteko lagunek. Bertsolariari antzera, gaia ere jarri zidaten: “Hizkuntza txikiak beti txiki”. Hauxe nik bueltan idatzitakoa: “Txikia handia ere badenean”.

Eusko Ikaskuntzaren 2023ko Manuel Lekuona Saria jaso berri du Iñaki Martinez de Luna Perez de Arriba adiskideak. Joan zen ostegun arratsaldean izan zen sari emate ekitaldia, 2024ko apirilaren 11 arratsaldean alegia, Gasteizko Ignacio Aldecoa Kultur Etxean.

Eusko Ikaskuntzak antolatua, ekitaldi goxoa izan zen, bertaratu ginen Iñakiren lagunok gozatzeko zoria izan genuena. Jose Migel Barandiaran fundazioaren presidente Abel Ariznabarretak irakurri zuen epaimahaiaren erabakia. Ana Urkizak, Eusko Ikaskuntzaren presidente legez, saridunaren ibilbide oparoa oinarritzat hartuta, hitzaldi borobila egin zuen, edukiz aberatsa eta adiskidetasunez blaitua. Arabako Ahaldun Nagusi Ramiro Gonzálezek, berriz, Araban euskara sustatzeko bide luze eta malkartsuan Iñakik egindako ekarpena azpimarratu eta eskertu zuen. Tartean, Eñaut Agirreren bertso ezinago bikaina, eta Iñakiren kuadrillako dantzarien aurresku emozioz betea. Baita Iñakiren ibilbidearen gainean moldaturiko bideoa ere. Eta, jakina, amaitzeko, Iñakik berak emandako mintzaldia, hunkiduraz beteriko esker ona emateko ez ezik, euskararen garapenerako zenbait gako aipatzeko baliatu zuena.

Ekarpen asko eta askotarikoak dira Iñakiren ibilbide oparoan nabarmendu daitezkeenak. Epaimahaiak erabakian eta Ana Urkizak mintzaldian ederki asko nabarmendu zituzten. Nik, bat bakarra azpimarratzera jarrita, honako hau nabarmenduko nuke: euskararen joan-etorri gorabeheratsuaren gaineko azterketa ezagutza zientifikoan oinarritu izana eta, horrela, euskararen soziolinguistika heldutasunera eramateko emandako bultzada sendoa. Euskararen soziolinguistikaren aitzindari izan zen Iñaki Larrañaga, eta Iñaki Martinez de Luna ere prozesu horretan mugarri nagusietarikoa izan da, eta da. Dagoeneko letra larriz jasota dago bere izena, merezimendu osoz, euskararen soziolinguistikaren historian.

Urte batzuk badira Iñakik eta biok elkarlan estu bezain aberasgarrian elkar ezagutu genuela. Zoriona, nirea. Urte batzuetan, gainera, hainbat ekimen garrantzitsuren gainean eskuz esku jardunak gara, bereziki eta trinkotasun handiz 2013 – 2016 bitarteko urteetan. Izan ere, urtealdi horretan Euskararen Aholku Batzordeko Euskara 21 batzorde berezian bera zuzendari eta ni presidente ginela elkarrekin eta beste dozenaka lagunekin talde-lanean jardun genuen. Hain zuzen esparru eta garai horretan burututako proiektuak ditugu ESEPen diagnostiko kualitatiboaren eta ebaluzioaren lanketa, EGOD – Euskararen Gaineko Oinarrizko Diskurtsoen lanketa, euskararen sustapenerako 2016-2036 aldirako lehentasunen markoa finkatzea eta EAS – Euskararen Adierazle Sistema sortu eta abian jartzea, besteak beste.

Ondo merezia eta irabazia du Saria Iñakik, euskararen alde egindako lan eskergagatik, eta asko poztu gara han edo hemen inoiz bere ondoan bere eskutik ikasiz jarduteko zoria izan dugun lagunok. 1983an abian jarria da Manuel Lekuona Saria. Hain zuzen urte hartan Manuel Lekuona izan zen saridun, bere izena daraman saria berak inauguratu baitzuen. Gerora urtez urte eman du Saria Eusko Ikaskuntzak, hutsik egin gabe. Euskal kulturgintzan itzal handia dutenak izan dira saridun, besteak beste eta gutxi batzuk aipatzearren, esan bezala Manuel Lekuona bera, Carlos Santamaria, Adrián Celaya, Jorge Oteiza, Jean Haritschelhar, Elias Amézaga, Menchu Gal, Mari-Jose Azurmendi, Xabier Amuriza, Jose Ramon Etxebarria eta Enkarni Genua. Iñakiri itzal handiko Sari honen berrogeigarrena izatea egokitu zaio, eta Iñaki saridunen artean izateak handitu egiten du Eusko Ikaskuntzaren Saria bera ere. Zorionak, bada, Iñakiri, eta zorionak Eusko Ikaskuntzari.

GALDE 43

Euskararen sustapenerako adostasun soziala Nafarroan

Gustura parte hartu dut Galde aldizkariaren 43. zenbakian. Aldizkariaren arduradun batek artikulu bat idazteko proposamena egin zidan, hain zuzen Xabier Erize soziolinguista bikain eta ezagunak egindako ikerketa interesgarri baten gainean: “Diálogo con la población castellanohablante sobre el fomento de la lengua vasca” (Príncipe de Viana, 284 zk., 2022). Ondoren datorrena da emaitza. Euskararen etorkizunaz ari garela, zalantzak eta ziurgabetasunak mahairatzen dira ezinbestez. Baina bada elementu bat, nire iritzian bederen, zalantzarik gabe behar-beharrezkoa duena euskararen sustapenak Nafarroan: ahalik eta adostasun sozialik zabalen eta handiena. Besteak beste horren azpimarra egin dut artikuluan.

Me siento muy honrado de participar en el número 43 (invierno de 2024) de la revista Galde. Desde el equipo editorial de la revista me pidieron que escribiera un artículo sobre una investigación sociolingüística realizada por el (re)conocido sociolingüista Xabier Erize, en concreto el estudio cualitativo titulado “Diálogo con la población castellanohablante sobre el fomento de la lengua vasca”, publicado en la revista Príncipe de Viana. Lo que sigue es el resultado. Un artículo en el que subrayo la necesidad del más amplio consenso  social posible para el fomento del euskera en Navarra, teniendo presente la polifonía multicolor que caracteriza a la sociedad. Sigue leyendo →

LAGUNAREN OROIMINEZ

Etorriko da zure soaz heriotza

Heriotzaren begiak

Etorriko da zure soaz heriotza
gor, logabe, alhadura zaharren gisa,
goiz nabarretik gauera alboan dugun
ohidura zentzugabe bat bailitzan.

Zure begiak alferrikako hitza izanik
garrasi mutu, isiltasun oro isil,
goiz bakoitzean aurkitzen dituzu adi
ispilura begiratuz, ilun, hurbil.

Jakinen dugu egun hartan, o itxaropen!
bizitza zarela eta ezereza,
guztiontzat du heriotzak soa zorrotz
bakar, mutu, leizera jaitsiko gera.

Urratuko da ezpain hertsien keinua,
aurpegi arrotza leihoaren ondoan,
usadioen guneak desitxuratuz
biluztasuna nagusitzen denean.

Zure begiak argi grisaren errainu,
mendi ilunen goizorduko izotza,
esnatzearen dardara eta ikara
kale hutsetik hurbiltzen zarenean.

Jakinen dugu egun hartan, o itxaropen!
bizitza zarela eta ezereza,
guztiontzat du heriotzak soa zorrotz
bakar, mutu, leizera jaitsiko gera.

(Cesare Paveseren poema baten moldaketa, Xabier Letek egina)

2023ko abenduaren 20a kolore ilunez markatua geratu zitzaigun egutegian, betirako goibel. Izan ere, egun hartantxe zendu zitzaigun Jorge (Giménez Bech) laguna, adiskide on eta kutuna, lankide argia, zorrotza eta nekaezina, eta eskuzabala esandako hori guztia bezain. Zegoen tokian zegoela, estridentziarik gabe beti, baina oharkabean inoiz ere ez zelarik geratzen, nola ez da izango handia bere behin betirako ihesak utzi digun zuloa. Bere gizatasunaren pareko zuloa, egunak eta asteak pasa ahala ezinbestez nozitzea tokatzen zaidanez.

Zendu zen egun berean, Irungo Areso tanatoriotik etxeratu eta ordu gutxira, artean erdi shock egoeran noski, eskuko telefonoa hartu eta ondorengo mezua atera zitzaidan Facebook eta X-eko kontuetan jartzeko. Horixe egin nuen. Honela zioen mezuak:

“Eskerrik asko, Jorge, guztiagatik, hik eta nik dakigun denagatik, 40 eta piko urteotan eskutik helduta partekatu ditugun hainbeste ekimen, eginahal eta bizipenengatik. Gugan hago eta gugan jarraituko duk. Ez adiorik”.

Hurrengo egunean, abenduak 21 zituenean, Santo Tomas egunez, azken agurra egin genion tanatorioan, Areson, justu gorpua hauts bihurtu aurretik. Mertxeri (Etxebeste) eta Oierri (Giménez) esker, hitz batzuk esateko zoria izan nuen Gontzalek (Iñarra) eta Joxefek (Auzmendi) musikarekin eta Mertxeren iloba batek aurreskua dantzatuz goxatu zuten agur-ekitalditxoan. Bertan ginen, Jorgeren senideen eta Mertxerenen ondoan, Oierren alboan, haiei lagundu gogoz, hainbat lagun, guztiok ere Jorgeren ausentzia irentsi ezinean, ezinbestez agur esan beharrean. Mintzalditxo hartan esandakoetatik zati bat dakart hona:

“Iritsi da despedidako momentua.

Gure gogoaren kontra, horrenbestez, egin beharreko despedida.

Gure lagun, senar, aita, aitona, senide Jorgeren despedida.

 Min gara, min etsia. Mindura gailendu zaigu. Doluz beterik utzi gaitu.

Gure gorputzaren zati bat zartada batean kendu baligute bezala sentitzen gara.

Egun hauetan negar asko egin dugu, eta oraindik egingo duguna!

Asko maite baikenuen Jorge, eta asko zor diogu, asko dugu berari eskertzeko eta aitortzeko. Nik, asko.

 Poetak esan eta kantatu bezala, “malkoak euri balira” moduan isuri zaizkigu egunotan malkoak.

Baina gaur, minduraz blai gauden arren, behartuta gaude lasaitasunez aritzera, Jorgek egingo zukeen bezala. Momentu zailetan ere lasaitasunari, serenitateari eusten maisutasun ikaragarria erakutsi digu Jorgek.

 Idazle, editore, itzultzaile, sortzaile, ekintzaile, militante… gutxienez hori guztia izan da Jorge, egun hauetan hedabideetan hainbat eta hainbatek ederki asko gogoratu dutenez.

Baina guztiaren oinarrian, beti izan dena da, poetaren hitzak baliatuz, “makurka ta poliki, bizkarrezurra oker, zerbitzuko lanean, zerbitzuko lanean, bururik altxa gabe badoa ta badoa”… gure Jorge.

 Badakit topikotzat hartzen direla hitz hauek, baina hemen gauden guztiok dakigu Jorgeren kasuan egiazkoak direla: argia, ausarta, langile nekaezina bezain zorrotza, umoretsua, alaia, ironiaren erabiltzaile aparta, lankide fina, lagunari ezetz esaten ez zekiena, elegantea, dotorea, dotoreziaren praktikatzailea, gorrotoaren etsaia, irundar peto-petoa, nahiz eta ez zen Irunen euskaldundua, Valladoliden baizik. Horretan ere berezia gure Jorge. Diskrezioaren maisua, diskrezioz bizi eta diskrezioz zendu nahi izan du. Bere lagun handi batek atzo sareetan idatzi bezala, “gorputzez handia, handiagoa izaeraz”.

 Horrela oroituko dugu Jorge.

 Maite haugu, Jorge!

Adiorik gabeko agurra duk hau.

Gugan hago eta gugan jarraituko duk”.

Jorgek berak imajinatu ere egingo ez zukeen neurriko oihartzuna izan zuen haren heriotzak. Erreakzioen zenbatekoak eta nolakotasunak agerian utzi zuen zenbaterainokoa zen Jorgek erein eta ondutakoa, zenbaterainokoa utzi zuen arrastoa. Berak ez zuen ikusi ahal izan zenbat (asko) eta nortzuk (askotarikoak) hurbildu ziren Irungo tanatoriora azken agurra ematera. Jorge harri eta zur geratuko zatekeen berak irabazi eta metatutako aitormen eta maitasun erakustaldi haren aurrean. Lastima, hik ezin ikusi, komandante! (Oso gertuko lagunok gure arteko giroan komandante deitzen genion, berak besteongan zuen itzalaren aitormen gisa).

Sigue leyendo →

«ELEBITASUNA ETA BIZIKIDETZA»

(LEIZAOLA FUNDAZIOAK ARGITARATURIKO LIBURUA)

Leizaola fundazioak antolaturik, “Elebitasuna eta Bizikidetza” gaiaren inguruan hausnarrean eta eztabaidan aritu ginen Bilboko Euskararen Etxean sei lagun: Maddi Etxebarria Bilbao (Elhuyar Fundazioa), Kepa Erdozia Uriarte, Agurtzane Elorduy Urkiza eta Elixabete Larrinaga Artetxe (hirurak EHUko irakasle eta ikerlariak), Paul Bilbao (Euskalgintzako kontseiluko idazkari nagusi izandakoa) eta ni neu.  2022ko maiatzaren 5ean izan zen mahainguru hura, eta Leizaola fundazioak “Elebitasuna eta Bizikidetza” izenburuarekin argitaratu berri duen liburuan jasota daude eztabaida hartan gutariko bakoitzak esan genituenak.

Arredol d’a Parola: Conoxer, amar, esfender, l’aragonés // En torno a la Palabra: Conocer, amar, defender el aragonés

2022ko abuztuan plazaratutako liburua da: “Arredo d’a Parola” du izenburu. Artikulu batekin parte hartu nuen: “Avances, oportunidades y límites en el proceso de revitalización del euskera: el caso de Andoain” da artikuluaren izenburu eta aztergaia. Liburuaren argitaratzaileak: Zaragozako Unibertsitatea, IEA (Huescako Diputazioa) eta Aragoiko gobernua.

Se incluye un artículo mío en el libro colectivo titulado “Arredo d’a Parola”, publicado por IEA (Instituto de Estudios Altoaragonenses – Diputación de Huesca), Universidad de Zaragoza (Diploma de Especialización en Filología Aragonesa) y Gobierno de Aragón. Mi artículo es una reflexión sobre avances, oportunidades y límites en el proceso de revitalización del euskera, sobre la base del caso concreto de la evolución registrada en las tres últimas décadas en Andoain. Ciertamente, los avances registrados nos sitúan paradójicamente ante las dos caras de la misma moneda: oportunidades y límites. 

El libro contiene aportaciones de diversos autores y autoras, además de las semblanzas de los investigadores aragoneses Francho Nagore y Chesús Vázquez.